قربانیان منا در کلام خدا و روایات

قصه پرغصه جمعه سیاه حج امسال، البته از ذهن و زبان مردم این دیار نخواهد رفت اما به یقین وعده حق الهی درباره جایگاه والای قربانیان منا در روز رستاخیز، آب تسکینی است بر دل های داغدار بازماندگان این جان باختگان.

نویسنده: شکوری_شبکه تخصصی قرآن تبیان

موسم حج است. در شهر اما نشانی از شور و شادی نیست. نه سینی چای و نه شیرینی و شکلات که دست به دست بچرخد. نه از حلقه های گل خبری است و نه از پارچه نوشته های تبریک.
ده روز هست که  سایه سرد و فسرده غم بر سر مردمان این ملک گسترده است. بسا نام هایی که باید آذین بنرهای سبز رنگ سردرخانه می شدند اینک اما باید بر سردی سنگ ها حک  شوند.
قصه پرغصه جمعه سیاه حج امسال، البته از ذهن و زبان  مردم این دیار نخواهد رفت اما به یقین وعده حق الهی درباره جایگاه والای قربانیان منا در روز رستاخیز آب تسکینی است بر دل های داغدار بازماندگان این جان باختگان.

برخی از تفاسیر روایی، در ذیل پاره‌‌ای از آیات قرآن، روایت‌‌هایی را آورده‌‌اند که از جایگاه بلند و رشک‌برانگیز کشتگان سرزمین مکه و منا خبر می‌دهند.
یکم) سیوطی در «الدر المنثور فى التفسیر بالماثور» (ج 1، ص 21) در ذیل کریمه « وَ أَتِمّوا الْحَجَّ وَ الْعمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أحْصِرْتمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ ...(بقره/196) « و حج و عمره را براى خدا به اتمام برسانید! و اگر محصور شدید، (و مانعى مانند ترس از دشمن یا بیمارى، اجازه نداد كه پس از احرام بستن، وارد مكه شوید،) آنچه از قربانى فراهم شود (ذبح كنید، و از احرام خارج شوید) » از جابر بن عبدالله به نقل از رسول اکرم صلى الله علیه و سلم روایت می کند که: «من مات فی طریق مكة ذاهبا أو راجعا لم یعرض و لم یحاسب» ترجمه: هر کس در راه مکه یا بازگشت از آن از دنیا برود (در روز قیامت) در معرض عتاب و حساب و کتاب نخواهد بود.
این روایت اطلاق دارد پس باید بگوییم هر زائر خانه خدا که در مسیر حج، خواه به مرگ طبیعی خواه به دست دشمن دین خدا، جان بسپارد در فردای قیامت که گاه حساب و کتاب آدمیان است، مورد سوال و جواب اخروی واقع نخواهد شد.

دو نکته قابل تامل در باب این روایت

1. مفهوم قرآنی واژه "حساب"

در نگاه نخست، شاید مفاد این روایت با ظاهر برخی از آیات قرآن سازگار نیفتد از جمله آیاتی که می فرماید مساله حساب در روز قیامت، جنبه همگانی دارد مانند کریمه: «فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَلَنَسْئَلَنَّ الْمرْسَلینَ).)[اعراف/6] «قطعاً كسانى كه پیامبران به سوى آنان فرستاده شدند و از خود فرستاده شدگان سوال خواهیم كرد».
اما با توضیح یک نکته، گره مساله گشوده خواهد شد و آن اینکه: واژه "حساب" در فرهنگ قرآن به دو معناست: یک. حساب تکوینی دو. حساب تدوینی
مراد از حساب تکوینی این است که چرخه هستی و اجزاء آفرینش بر پایه یک سلسله سنن و قوانین لایتغیر الهی استوار گردیده است. چنانکه قرآن می فرماید: (اَلشَّمْس وَالْقَمَر بِحسْبان) . «خورشید و ماه (و حركت آن دو) حساب شده است».
این قوانین در همه مراتب وجود اعم از وجود دنیوی، برزخی و اخروی نیز جریان دارد. یکی از این سنن، رابطه تکوینی بین اثر و موثر است که در همه نشآت هستی برقرار است. و از آنجا که برزخ، دنباله دنیا و آخرت، باطن آن است لذا اثر هر کس در قیامت بدو باز میٌگردد چنانکه گفتهٌاند:«الدنیا مزرعه الاخره»
بر اساس این معنا و مفهوم(حساب تکوینی)، محاسبه روز حشر جنبه همگانی دارد و این همان معنای مورد اشاره در آیه گفته شده است.
اما واژه "حساب" گاهی به معنای حساب تدوینی است که در متون معارف مکتوب با عنوان "پرونده اعمال" گره می خورد. حساب در روایت یادشده، به همین معناست.

2. کشتگان منا و نیل به مقام مخلَصین

فارغ بودن از حساب و کتاب در روز حشر که در روایت نبوی وعده داده شده است، از اوصاف "مخلصین" است. مخلصین(به فتح لام) بنا بر آیات قرآن، کسانی هستند که در دار دنیا به حساب و کتاب اعمال خود رسیده اند و لذا در روز قیامت، از احضار و حساب و کتاب و ترازوی اعمال، رهیده و به اصطلاح اهل عرفان، حشر آفاقی ندارند. بر این حقیقت دلالت دارد کریمه: فَإِنَّهمْ لَمحْضَرونَ إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمخْلَصِینَ «به یقین همگی (در دادگاه عدل الهی) احضار می شوند! مگر بندگان مخلص خدا! »(صافات/128)

دوم) علی بن ابراهیم، مفسر معروف، از قول امام صادق (ع) می فرماید: من مات فی طریق مکّه ذاهباً أو جائیاً أمن من الفزع الأکبر یوم القیامه(کافی، ج4، ح45) ترجمه: هر کس در راه مکه یا بازگشت از آن، جان سپارد، از "فزع اکبر" در روز قیامت در امان است.

اکنون ببینیم منظور از فزع اکبر چیست؟

با توجه به آیات قرآن، منظور از فزع اکبر، روز قیامت است چنانکه می فرماید: «و یوم ینفخ فى الصور ففزع من فى السموآت و من فى الا رض الا من شاء اللّه و كل اتوه داخرین»(نمل/87): [روزى كه در صور، دمند و هر كه در آسمان ها و در زمین است وحشت كند جز آنكه خدا بخواهد و همگى با تذلل به پیشگاه وى رو كنند]
وعده ای که در روایت دوم داده شده با این آیه قابل تطبیق است بنابراین هیچ بعید نیست قربانیان فاجعه منا، مصداق "الا من شاء الله" در آیه شریفه باشند.

سوم: وَ مَنْ مَاتَ مُحْرِماً بُعِثَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ملَبِّیاً بِالْحَجِّ مَغْفوراً لَه...».(من لایحضره الفقیه، ج2، ص299). «كسی كه محرم باشد و بمیرد، خداوند در قیامت او را در حالتی كه لبیك می گوید و بخشیده شده است محشور می كند.»
چهارم: وَ مَنْ مَاتَ فِی أَحَدِ الْحَرَمَیْنِ بَعَثَه اللَّه مِنَ اْلآمِنِینَ...».(كافی ج 4، ص 256)
«كسی كه در یكی از دو حرم بمیرد، خداوند او را در امان مبعوث می كند.»
پنج. وَ مَنْ مَاتَ بَیْنَ الْحَرَمَیْنِ لَمْ ینْشَرْ لَه دِیوَانٌ».(لوامع صاحبقرانی، جلد 7)
«و كسی كه بین الحرمین بمیرد، بدون حساب محشور می شود.»
مسأله بی حساب بودن كسی كه مرگش در مكه باشد، به صورتی واضح و صریح در حدیث دیگری نیز بیان شده است. پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود:
ششم. وَ مَنْ مَاتَ فِی أَحَدِ الْحَرَمَیْنِ بَعَثَه اللَّه وَ لاَ حِسَابَ عَلَیْهِ»( لب اللباب،قطب راوندی،مخطوط به نقل از مستدرک الوسائل، حاجی نوری،ج9)
«كسی كه در یكی از دو حرم بمیرد، خداوند او را بدون حساب مبعوث می كند.»

هفت. علامه طباطبایی با تکیه بر آیه «فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلاَ إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلاَ إِثْمَ عَلَیْهِ» (بقره، 203) «و هر کس که دو روز پیش افتد، مرتکب گناهی نشده است هر پرهیزگاری هم که تاخیر کند گناهی نکرده است»، بر این باور است که حج گزار پس از انجام مناسک حج و ورود به منا مورد عفو و بخشش خاص خداوند قرار می گیرد و گناهانش بخشوده می‌شود (طباطبایی، 1375، ج2، ص126).

هشت. و بالاخره کریمه ای که این روزها بسیار مورد استناد بوده است و به طور قطع یکی از مصادیق عینی و بارزش، همین حاجیان مهاجری هستند که از جوار خانه دوست تا خود حضرت دوست پر کشیده‌اند: «... وَ مَنْ یَخْرجْ مِنْ بَیْتِهِ مهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسولِهِ ثمَّ یدْرِكْه الْمَوْت فَقَدْ وَقَعَ أَجْره عَلَى اللَّهِ وَ كانَ اللَّه غَفوراً رَحیماً؛» (نساء/100). «و هر كه هجرت كنان، به سوى خدا و پیمبر، از  خانه خویش در آید، آنگاه مرگش فرا رسد، پاداش وى به عهده خدا شده، و خدا آمرزگار و رحیم است».
آری چنانکه صادق آل محمد(علیه السلام) فرمودند:« الْحَاجّ وَ الْمعْتَمِر فِی ضَمَانِ اللَّهِ فَإِنْ مَاتَ متَوَجِّهاً غَفَرَ اللَّه لَه ذنوبَه وَ إِنْ مَاتَ محْرِماً بَعَثَه اللَّه ملَبِّیاً وَ إِنْ مَاتَ بِأَحَدِ الْحَرَمَیْنِ بَعَثَهاللَّه مِنَ الْآمِنِینَ وَ إِنْ مَاتَ منْصَرِفاً غَفَرَ اللَّه له جَمِیعَ ذنوبِهِ؛ حج گزار در کنفحمایت الهی است؛ پس اگر در حالی که رو به سوی خانه خدا داشته، بمیرد خدا گناهانش را بیامرزد و اگر در حال احرام بمیرد خدا وی را لبیک گویان مبعوث می‌کند و اگر در یکی از دو حرم بمیرد خدا او را در حالی که از ایمن شدگان است، مبعوث میکند و اگر در راه بازگشت بمیردخدا همه گناهانش را می آمرزد»(کافی، ج 4، ص256، ح18)