تبیان، دستیار زندگی

پاسخ : حضرت آيت الله العظمي حاج شيخ محمد تقي بهجت كه از مراجع عظام و علماي بزرگ و عارفان حقيقي مي باشند، در اواخر سال 1334 هجري قمري در شهرستان "فومن" از شهر هاي نزديك رشت در يك خانواده متدين و مذهبي چشم به جهان گشود. پس از دوران كودكي به مدرسه رفت و مرحله ابتدايي را به پايان رساند و بعد دروس مقدماتي علوم حوزوي را در همان شهر تحصيل نمود. در سال 1349 از فومن به شهر مقدس قم آمدند و پس از مدتي، از قم به كربلا هجرت كردند. حدود چهار سال در كربلا مشغول تحصيل شده و از محضر اساتيد بزرگ از جمله مرحوم شيخ ابوالقاسم خويي استفاده نمود. در همين ايام ضمن اشتغال به تحصيل علم، به تهذيب نفس و به پاكي باطن پرداختند.در سال 1351 قمري از كربلا به نجف اشرف منتقل شدند تا به ادامه تحصيل در مراحل عالي بپردازند. در نجف اشرف از محضر علماي بزرگ و آيات عظام: مرحوم آقا ضيا عراقي، مرحوم ميرزاي نائيني ومرحوم شيخ محمد حسين اصفهاني استفاده كرده و در فقه و اصول خصوصاً از حوزه درس مرحوم اصفهاني بهره ها بردند. در منطق و فلسفه در درس مرحوم آيت الله سيد حسين بادكوبه شركت نموده و كتاب شرح اشارات مرحوم بوعلي سينا و اسفار اربعة مرحوم صدرالمتألهي را تحصيل كردند. در عرفان و خودسازي از محضر پر فيض مرحوم عارفِ كامل سيد علي قاضي تبريزي استفاده كردند.آيت الله بهجت در سال 1364 قمري از عراق به ايران مراجعت نمودند و پس از چند ماه توقف در زادگاهش "فومن" به قم منتقل شدند و تدريس علوم حوزوي را شروع كردند كه تا كنون ادامه دارد و عاشقان معارف اسلامي از بركات وجودي معظم له استفاده مي كنند. ايشان در قم ضمن تدريس، در درس مرحوم آيت الله كوه كمره اي و مرحوم آيت الله بروجردي شركت نمودند. آيت الله بهجت تأليفات متعددي در فقه و اصول دارند، از جمله: 1ـ دورة كامل اصول2ـ حاشيه بر مكاسب مرحوم آيت الله شيخ انصاري3ـ شرح كتاب طهارت از كتاب شرايع الاحكام4ـ كتابي دربارة احكام نماز5ـ حاشيه بر ذخيره العباد مرحوم آيت الله اصفهاني(كه يك دورة فقه به زبان فارسي است).6ـ حاشيه بر كتاب مناسك حج مرحوم شيخ انصاري.حضرت آيت الله العظمي بهجت در عبادت و زهد و تقوا و ساده زيستي سرآمد روزگار و زبانزد خاص و عام است. با آن همه اشتغالات علمي و عبادي هر روز صبح براي زيارت حضرت معصومه(س) به حرم ايشان مشرف مي شوند و مدتي در حرم مطهر به توسّل و دعا و نماز مشغول مي گردند.نيز هر روز زيارت عاشورا را مي خوانند. در مدت عمر با بركت ايشان كراماتي از معظم له ديده شده است، از جمله اين كه ايشان در زمان اقامتشان در نجف اشرف مرتب به مسجد سهله مي رفتند و شب را در آن جا مي ماندند. در يكي از شب ها كه تاريك بود، نصف شب براي تجديد وضو از مسجد بيرون مي ايند و به طرف وضو خانه حركت مي نمايند. در بين راه بر اثر تاريكي مطلق احساس ترس مي كنند. در اين حال نوري ظاهر مي شود و اطراف ايشان را روشن مي كند. ايشان به وسيلة همين نور مي رود وضو مي گيرد و بر مي گردد. همين كه ايشان بر مي گردد و به مسجد مي رسد، نور ناپديد مي گردد. تاكنون از ايشان كتابي در استفتائات فقهي چاپ نشده است.

پاسخ : خوب و بد كه در بالاي صفحات بعضي از قرآن ها نوشته شده است براي اين است كه اگر كسي خواست استخاره كند و با معاني آيات قرآن آشنائي نداشت بتواند بالاي صفحه را نگاه كند و خوب يا بدِ استخاره را ملاحظه كند. امّا نحوة استخاره با قرآن هايي كه خوب و بد در بالاي صفحة آن ها نيست به اين شكل است كه چند عدد صلوات مي فرستد و از خداوند طلب خير ميكند و لاي قرآن را باز ميكند آية بالاي صفحه را با قرآن ترجمه دار معنا مي كند اگر مضمون و معناي آن خوب بود مثلاً بشارت به بهشت بود استخاره، خوب و اگر مضمون و معناي آن بد بود مثلاً كلمة عذاب بود معنايش اين است كه استخاره بد است.

پاسخ : حضور قلب مراتبي دارد: شخص نمازگزار اجمالاً بداند كه با خداوند سخن مي گويد و حمد و ثناي او مي كند، اگر چه به معناي الفاظ توجه نمي كند.علاوه بر مرحلة قلبي، به معاني كلمات و اذكار نيز توجه داشته باشد و بداند كه چه مي گويد. به اين مرتبه روايتي از امام صادق(ع) اشاره دارد: هر كس دو ركعت نماز بخواند، در صورتي كه بداند چه مي گويد، از نماز فارغ مي شود در حالي كه بين (15).او و خداوند گناهي نيست، مگر اين كه خداوند آن ها را مي بخشدمرتبة سوم آن است كه اسرار عبادت و حقيقت اذكار و تسبيح و تحميد را اسرار و حقايق به باطل نفوذ كرده است در اين مرتبه نمازگزار به مرتبة كشف و شهود و حضور كامل مي رسد، كه به اين مرحله حضور قلب در معبود مي گويند. در اين مرحله .(2)نمازگزار حتي به خود وافعال و حركاتش نيز توجه نداشته، از سخنگو و سخن نيز غافل است بديهي است كه بعضي از اين مراتب اختصاص به اولياي حق دارد، ولي تحصيل بعض مراتب ديگر براي ديگران نيز ممكن است. بزرگان براي تحصيل حضور قلب در نماز عواملي را ذكر كرده اند كه مهم ترين آن ها عبارتند از: اهميت دادن به نماز: عارف بزرگ ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي مي گويد: حضور قلب سببش همت آدمي است، زيرا قلب تابع همت بوده و اگر همت نماز باشد، قلبت هم نزد نماز حاضر خواهد بود. هر اندازه كه همت انسان بيش تر باشد، قلبش هم بيش تر .(3). نزد نماز خواهد بود و هر اندازه كه همت انسان بيش تر باشد، غفلتش از غير نماز بيش تر خواهد بودشناخت و آگاهي: هر مقدار معرفت انسان به حق تعالي بيشتر باشد، احساس او نيز بيش تر خواهد بود و در برابر پروردگار خاضع و خاشع خواهد بود و خداوند را ناظر و حاضر خواهد ديد..فهم معاني نماز: در ابتدا در يك نماز بايد مراقب چند كلمه بود و با تمرين بيش تر، كلمات بيشتري را با معاني آن ادا نماييد آمادگي قبل از نماز: كسي كه مي خواهد در نماز حضور قلب داشته باشد، لازم است به مقدّمات نماز توجه داشته باشد و وضو را به صورت كامل انجام دهد و قبل از نماز لحظاتي را با خدا خلوت كند. امام صادق(ع) مي فرمايد: هنگامي كه به قصد نماز به جانب قبله ايستادي، دنيا و آن چه در آن است و مردم و احوال آن ها را فراموش كن. قلبت را از هر شاغلي كه تو را از ياد خدا باز مي دارد، فارغ ساز و با چشم باطن، عظمت و جلال خدا را مشاهده كن. به ياد آور توقف خودت را در برابر خدا، در روزي .(4)كه هر انساني اعمالي پيش فرستاده اش را آشكار مي سازدرعايت مستحبات نماز: از اسباب حضور قلب، رعايت احكام و آداب نماز است، مانند نگاه كردن به محل سجده در حال قيام، نگاه كردن بين دو پا درحال ركوع، نگاه كردن به دامن درحال تشهد و سلام و جسباندن دست ها به بدن در حال قيام و غيره.انتخاب مكان مخصوص و اختصاص وقت مناسب براي نماز.فراغت قلب: يكي از مهم ترين اسباب حضور قلب، فراغت قلب است و آن چنان است كه "انسان در وقت اشتغال به عبادت، خود را از اشتغالات و هموم دنيايي فارغ كند و توجه قلب را از امور متفرقه و خواطر متشتّته منصرف نمايد و دل را يكسره خالي و خالص براي توجه به عبادت و مناجات با حق تعالي نمايد.(5) تا بر نخيزي از سر دنيا و هر چه هست با يار خويشتن نتواني دمي نشست رفع موانع: پرخوري، جلوگيري از بول، كسالت و خستگي، سر و صدا و نگاه به اصراف، مانع حضور قلب در نماز مي شود. رفع اين موانع در حضور قلب مؤثر است. پي نوشت ها:.وسائل الشيعه، ج 4، ص 686.1. ر.ك: امام خميني، چهل حديث، ص 434.2. ملكي تبريزي، اسرار الصلاه، ترجمه رجب زاده، ص 301.3. بحارالانوار، ج 84، ص 230.4. 5.امام خميني، چهل حديث، ص 428

پاسخ : برادر عزيز و گرامي! در پاسخ قبلي به شماره 30241 جوابي در مورد اين سؤال داديم و عرض كرديم: از بين تعاريفي كه براي جرم شده، تعريف مادة 2 قانون مجازات اسلامي بهترين تعريف است. گرچه به اين تعريف اشكالاتي وارد است.در علم منطق و فلسفه در مورد تعريف اشيا بحث شده وگفته شده: تعريف يا حدّي است و يا رسمي. تعريف حدّي به جنس و فصل قريب است؛ تعريف رسمي به لوازم و مشخصات قريب و بعيد است، مثلاً در تعريف انسان مي گويند: انسان، حيوان ناطق است، يا مي گويند حيوان ضاحك يا مي گويند جسم ناطق يا جسم ضاحك است. در تمامي اين تعريف ها و مثال هاي فراواني كه در نامه مرقوم داشته ايد، هيچ كدام تعريف حقيقي و واقعي كامل نيست، بلكه اغلب شرح الاسمي است يا تبديل لفظي به لفظ ديگر كه البته لفظ دوم براي ما آشناتر است، مثلاً اگر مفهوم دو خط متوازي را نمي دانيم، وقتي كه جواب مي دهند: دو خطي كه در هيچ نقطه اي همديگر را قطع نمي كنند، با اين تعريف تا اندازه اي به وسيلة كلماتي از قبيل "دو خط" و "هيچ نقطة تقاطع نداشته باشند" ذهن ما به مفهوم "دو خط متوازي" آشنا مي شود، گرچه اين تعريف ها جامع و مانع به صورت حقيقي نيست، بلكه بيشتر تبديل لفظي به الفاظ ديگر است كه براي ذهن ما آشناتر است، ولي بالاخره ما را با مفهوم مجهول آشنا مي كند. مقصود اصلي از تعريف مفاهيم همين است كه با آن ها آشنا شويم.دليل بر اين مطلب آن است كه صدها سال است مفاهيم خط متوازي، دايره، نقطه، خط، مثلث، انسان، جرم و ... را تعريف كرده اند و مردم از اين تعريف ها به آن حقايق رسيده اند. و هيچ مشكلي پيش نيآمده است. حال خواه آن تعاريف را تعريف هاي حقيقي بدانيد، خواه تعريف هاي شرح الاسمي و غير جامع و مانع. در هر صورت مردم از اين نوع تعريف ها به حقايقي دست يافته اند و زندگي علمي و عملي روزمرة آنان چرخيده است. ما هم قبول داريم كه تعريف جرم، هم چنين مثال هايي كه مرقوم داشته ايد، هيچ كدام تعريف جامع و مانع نيست.

پاسخ : اولاً دستور جهاد به عهدة حاكم اسلامي و در زمان ما مربوط به وليّ فقيه است، ثانياً وضع فعلي دنيا و لحاظ مصالح كشور و بهانه ندادن به دشمن، جهاد را در اولويت قرار نمي دهد.آمادگي و هوشياري در مقابل دشمني كه تا بُن دندان مسلح است و براي رسيدن به اهدافش اصول انسان را زير پا ميگذارد، موافق با احتياط و فرصت براي اتخاذ تصميم هاي بهتري است.البته علما دربارة حمله به عتبات عاليات ساكت ننشسته و در برابر آن موضع گيري آشكار نموده و تهديد كردند كه در صورت حمله به مقدسات تصميم مقتضي را خواهند گرفت.

پاسخ : آري در ديگر اديان همانند دين زردتشت و يهود به ظهور منجي و مصلح جهاني اعتقاد وجود دارد.در آيين زرتشت سه منجي به نام هاي "هوشيندر"، "هوشيذرما" و "سوشيانس" از نسل زرتشت مطرح است. گويند: آن سه به ترتيب و يكي پس از ديگري جهان را پر از عدل خواهند كرد. از جمله مهم ترين آنان، آخرين ايشان است كه او را سوشيانس پيروزگر خوانند.(1) كه پس از ظهور، دين را در جهان رواج خواهد داد، فقر و تنگدستي را ريشه كن مي كند و مردم جهان را هم فكر، هم گفتار و هم كردار مي گرداند.آيين هندودر آيين هندو نيز از نجات دهنده و موعود به نام "آواتا" سخن به ميان آمده(2) و در منابع هندوها در كتاب اوپانيشا مطرح شده است.(3) مظهر ويشنو (مظهر دهم) كه در انقضاي كلي يا عصر آهن، سوار بر اسب سفيد ظاهر مي شود، در حالي كه شمشير برهنة درخشاني به صورت ستارة دنباله دار در دست دارد. شريران را تماماً هلاك مي سازد و خلقت را از نو تجديد مي كند و پاكي را رجعت خواهد داد. مظهر دهم در انقضاي عالم ظهور خواهد كرد.(4) در يكي از كتاب هاي ديگر هندوها آمده است: گردش دنيا به پادشاه عادلي در آخر الزمان تمام شود كه پيشواي ملائكه و پريان و آدميان باشد. حق همراه او است و آنچه در درياها و كوه ها پنهان شده باشد، همه را به دست مي آورد. از آسمان ها و زمين، آنچه باشد، خبر دهد و از او كسي بزرگتر به دنيا نيايد.(5) در آيين بودايي كه يكي از شاخه هاي كشين هندويي است، مسئله انتظار مطرح شده و شخصيت مورد انتظار بوداي پنجم مي باشد.(6) آيين يهوددر آيين يهود نيز از شخص موعود سخن گفته شده است گرچه يهوديان در اين كه موعود كيست، اختلاف نظر دارند. چون يهوديان به حضرت مسيح ايمان نياورده اند، موعود آنان هنوز ظهور نكرده است. با اين حساب انتظار در يهوديت كيفيت ويژه مي يابد، ولي آنچه يهوديان بر آن اتفاق دارند، خروج شخص در آخر زمان است كه كوكب افروز مي باشد و روي زمين را به نور رب كريم روشن مي گرداند... يهوديان به انتظار او زمان مي گذرانند.(7) موعود كسي است كه به عدالت داوري كند و مظلومان زمين را به راستي حكم راند و گرگ با بره سكونت كرده و پلنگ يا بزغاله خوابد... در تمام كوه مقدس، ضرر و فسادي ديده نشود؛ زيرا جهان از معرفت خداوند پر خواهد شد.(8) آيين مسيحيت مسيحيان نيز در انتظار مصلح جهاني هستند و اگر چه باور دارند كه او حضرت عيسي مسيح(ع) است كه از آسمان نزول كرده و جهان را پر از عدل خواهد كرد. در انجيل مرقس آمده است: "پس بيدار باشيد، زيرا نمي دانيد در چه وقت صاحب خانه مي آيد، در شام يا نيمه شب، يا بانگ خروس، يا صبح! مبادا ناگهان آمده، شما را خفته يابد!".(9) پي نوشت ها: 1. جاماست نامه، ص 121، به نقل از فريده گل محمدي، رسالت جهاني حضرت مهدي، ص 99.2. اديان و مهدويت، ص 19.3. كتاب اوپانيشاد، ص 737.4. معارف اسلامي در جهان معاصرع ص 245.5. اديان و مهدويت، ص 19.6. رسالت جهاني مهدي(عج) ص 103 ـ 104.7. ترجمه الملل و النحل، ج 1، ص 312.8. رسالت جهاني مهدي، ص 106.9. همان، ص 109.

پاسخ : سؤال مبهم است، زيرا نمي دانيم منظورتان از وضع دين كه در جامعه شاهد آن هستيد چيست. آيا منظورتان برخي از ناهنجاري هاي اجتماعي است كه در جامعه مشاهده مي كنيد؟ منظورتان مشاهده نكردن جدي حضور دين در اعمال و افعال مسلمانان است؟در هر صورت جوامع امروزِ متدينان، با جامعه ايده آلي كه پيامبر اسلام بشارت آن را داده است، فاصله هاي زيادي دارد. شايد اين فاصله به خاطر عمل نكردن به احكام نوراني اسلام باشد. چهره واقعي اسلامي بعد از ظهور امام زمان(عج) ظاهر خواهد شد، زيرا در زمان غيبت كبري بدعت هايي در دين گذاشته مي شود؛ بسياري از مفاهيم اسلام نزد بسياري از مسلمانان دگرگون مي شود؛ برخي از احكام آن به دست فراموشي سپرده مي شود؛ توحيد به انواع شرك ها آلوده مي شود؛ قدر و منزل اهل بيت پيامبر(ص) ميان گروه زيادي از مسلمانان ناشناخته مي ماند؛ معيارهاي ارزشي جامعه دگرگون مي شود و چنان گرد و غبار تحريف چهرة واقعي اسلام را مي پوشاند كه وقتي حضرت ظهور مي كند و با بدعت ها مبارزه كرده، گردوغبار را از چهرة اسلام بر طرف مي سازد كه عده اي تصور مي كنند دين حضرت، اسلام جديدي است كه با اسلام متعارف زمان غيبت تفاوت دارد!در روايتي وارد شده است كه: "وقتي حضرت قائم قيام كند، از نو مردم را به اسلام دعوت مي كند و به ديني كه آثارش محو شده و تودة مردم از آن محروم مانده اند، رهبري مي كند".(1)اين روايت در صدد بيان اين مطلب نيست كه حضرت مروّج آييني غير از آيين رسول الله است، چون علاوه بر آيات و روايات كه اسلام را آخرين دين مي داند، روايات فراوان ديگري حضرت را مدافع اسلام و سنت پيامبر معرفي كرده، از جمله راوي از امام صادق(ع) پرسيد: رفتار حضرت مهدي(عج) چگونه است، حضرت فرمود: "حضرت مهدي(عج) همان كاري را كه رسول خدا انجام داده، انجام مي دهد: انحرافات موجود را نابود مي سازد، همان طور كه پيامبر اكرم(ص) اساس جاهليت را ويران ساخت، آن گاه اسلام را از نو بنا مي كند".(2)اميدواريم در برنامه هاي بعدي سؤال را واضح تر بيان كنيد تا بهتر بتوانيم پاسخ بدهيم.پي نوشت ها: 1. اثبات الهداه، ج 7، ص 110.2. بحارالانوار، ج 52، ص 352.

پاسخ : برادر گرامي! از اين كه با اين واحد مكاتبه نموده ايد سپاسگزاريم.سرنوشت انسان ها پس از روز قيامت، بعد از اين كه تكليف افراد مشخص شد، افرادي كه بهشتي هستند، براي هميشه در بهشت خواهند بود و از نعمت هاي الهي استفاده مي كنند. اما كساني كه جهنمي هستند، برخي مانند كافران و مشركان براي هميشه در عذاب خواهند بود، و گروهي ديگر از گناهكاران، بعد از مدتي از دوزخ نجات پيدا مي كنند و وارد بهشت مي شوند و در آن جا جاودانه خواهند بود. بهشت براي افراد پاك و با تقوا جايگاه جاوداني و دائمي است. كسي كه به آن كانون رحمت راه مي يابد و در بهشت قدم مي گذارد، براي هميشه در آن جا مي ماند و به طور دائم از نعمت هاي الهي برخوردار خواهد بود.اما دوزخ همچنان كه گفته شد، براي اكثر گناهكاران كه در آن وارد مي شوند، جايگاه موقت است.برخي مدت معيّني در آن معذّب خواهند بود و پس از پاك شدن از گناه، از دوزخ خارج مي شوند و به بهشت مي روند.بيرون آمدن گناهكاران از دوزخ به گونه هاي مختلفي است؛ بعضي تمام ايام محكوميت خود را در دوزخ مي گذرانند و پس از انقضاي مدت مقرر، آزاد مي شوند؛ گروهي قبل از آن كه مدت محكوميت آن ها سپري گردد، مشمول شفاعت قرار مي گيرند و از دوزخ آزاد مي شوند؛ بعضي مورد عفو و بخشش خدا قرار مي گيرند ودر پرتو رحمت واسعة او از دوزخ رهايي مي يابند.در مورد ساخته شدن دوباره دنيا و يا آفرينش عالم ديگر، نمي توان نظر قطعي داد. تنها در برخي از روايات آمده كه خداوند عالم ديگري متفاوت با اين عالم خواهد آفريد كه تنها ستايش پروردگار را مي كنند.(1)پي نوشت ها: 1. سفينه البحار، ج 2، ص 445.

پاسخ : مفهوم آزادي بايد در جايگاه خودش تفسير شود و بايد فهميد كه مقصود از آزادي چيست. آزادي حتي براي پسران به معناي مطلق آن نيست. اگر قرار باشد براي آزاد بودن به معناي مطلق مصداقي پيدا كنيم، فرد مشخص آن جز حيوانات نخواهند بود.اما اين كه چرا پسران در جامعه از آزادي بيشتري نسبت به دختران برخوردارند، زيرا دختران نسبت به پسران آسيب پذيرترند.دختران در جامعه حتي اگر بخواهند به طور كامل از آزادي مشروع استفاده كنند، از آسيب هاي احتمالي در امان نيستند، چه رسد كه بخواهند در محيطي آزاد و بدون هيچ گونه قيد و بندي با پسران رقابت كنند.اسلام در مورد حجاب زن قائل به محدوديت است، نه براي آن كه بخواهد عرصة زندگي را براي آنان تنگ كند، بلكه از اين جهت است كه اين گوهر ارزنده و با ارزش در صدف عفاف و حجاب محفوظ بماند تا از تعرض بيگانه و سوء استفاده هاي احتمالي در امان باشد.اگر منظور از آزادي، آزادي قلم، بيان، انتخاب همسر، انتخاب شغل، تعيين سرنوشت و غيره باشد، فرقي بين زن و مرد نيست و هر دو از اين آزادي ها برخوردارند.

پاسخ : از آيات و روايات استفاده مى‏شود، سنت الهى بر تأخير عذاب تا روز قيامت قرار گرفته و هرگونه محاسبه و جزا در سراى آخرت صورت مى‏گيرد و دنيا سراى عمل است. مولاى متقيان مى‏فرمايد: "امروز موقع كار است و محاسبه‏اى نيست و فردا هنگام محاسبه است و كارى نيست".(1)اين تأخير طبق مصالحى است كه در قرآن به آن‏ها اشاره شده است، از جمله اين كه تأخير به جهت آزمايش مى‏باشد، يا به جهت مهلت دادن به كافران.از ديگر سو در تاريخ و آيات آمده كه برخى اقوام در دنيا دچار عذاب‏هاى سختى شدند كه هيچ يك از ستمگران باقى نماندند. اين عذاب دنيوى است كه خدا بر آن ها نازل نموده اما محاسبه و جزا در سراى ديگر است. خداوند بعد از نقل سرگذشت قوم عاد، و اعمال زشت آن ها مى‏فرمايد: "(براى) آنان در اين جهان و روز قيامت لعنت (و نام ننگين) ماند".(2) در چهار مورد در آيات "عذاب" به صفت "غليظ" توصيف شده است. با دقت در اين آيات به نظر مى‏رسد كه عذاب غليظ مربوط به سراى ديگر است، مخصوصاً آيات سوره ابراهيم كه با صراحت حال دوزخيان را بيان مى‏دارد. بايد هم چنين باشد، چرا كه هر اندازه عذاب دنيا شديد باشد، باز در برابر عذاب آخرت كم اهميت است.(3)از طرف ديگر عذاب آن‏ها در دنيا، سيل، زلزله، صاعقه و... است كه با آن، همگى نابود شده و از دنيا رفتند. اين گونه حوادث براى ديگران و انسان‏هاى مؤمن نيز ممكن است پيش آيد، يا مرگى كه در اثر حوادث براى مؤمنان پيش مى‏آيد. اين گونه عذاب‏ها براى كافران در دنيا (كه برخى به گونه مصيبت يا آزمون براى مؤمنان نيز پيش مى آيد) نمى‏تواند مانع حساب قيامت و كيفر عذاب اخروى باشد.پى‏نوشت‏ها: 1. نهج البلاغه، خ 42.2. هود (11) آيه 60.3. تفسير نمونه، ج 9، ص 142.