تبیان، دستیار زندگی

پاسخ : قرآن دو نزول داشته؛ نزول دفعي (يکباره) و نزول تدريجي. در نزول تدريجي، آيه ها و سوره هاي قرآن در مناسبتها و پيش آمدهاي مختلف و به طور پراکنده و طي مدت 23 سال از عمر شريف پيامبر (صلّي الله عليه و آله) بر حضرت نازل شده و سپس گردآوري و به صورت مجموعه کنوني درآمده است. در برخي از سوره ها، نزول، آيه به آيه بوده و حتي گاه مي شده که بين آيه هاي يک سوره بيش از يک سال فاصله بيفتد و در برخي ديگر مثل غالب سوره هاي کوچک همچون سوره فتح، حمد و توحيد و ... به طور کامل و يک جا نازل شده است. حد و مرز آيات، (کوچکي و بزرگي آنها) را پيامبراسلام (صلّي الله عليه و آله) مشخص فرموده است.

پاسخ : در مورد چگونگي نام گذاري سوره ها، بين دانشمندان اختلاف است: برخي بر اين باورند که سوره هاي قرآن در زمان پيامبر گرامي اسلام (صلّي الله عليه و آله) نامهايي داشته که از سوي آن بزرگوار تعيين شده است و به اصطلاح، نام گذاري «توقيفي» است؛ چنانکه در روايت هايي که درباره فضايل قرائت سوره ها وارد شده، مشهود است . گاهي نيز مردم و علما به مناسبت هايي که در سوره وجود دارد، نامهاي ديگري به آن داده اند و در اين نام گذاري ها اعتبارات گوناگوني لحاظ مي شده که برخي از آنها عبارتند از:الف) نام گذاري به اعتبار کلمه يا کلمات اول سوره و معاني آنها: مثل سوره برائت (توبه) و يا سوره قل هو الله احد ( توحيد).ب) نام گذاري به اعتبار اسمي که در آن سوره آمده است. ج) نام گذاري به اعتبار موضوع خاصي که در آن سوره آمده و در بقيه سوره ها نيامده يا در آن سوره به شکل گسترده و کامل تري مطرح شده است .

پاسخ : نزول قرآن به ترتيب بوده که هر سوره با فرود آمدن «بسم الله الرحمن الرحيم» آغاز ميشد و آيات به ترتيب نزول در آن ثبت ميگرديد تا موقعي که « بسم الله ...» ديگري نازل ميشد و سوره ديگري آغاز ميگرديد. اين نظم طبيعي آيات بود. گاهي اتفاق مي افتاد پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله) با اشاره جبرئيل دستور مي داد تا آيه اي برخلاف نظم طبيعي در سوره ديگري قرار داده شود؛ مانند آيه 281، سوره بقره که براساس رواياتي آخرين آيه نازل شده است و به دستور پيامبر (صلّي الله عليه و آله) در سوره بقره آيه 281 ثبت شد.

پاسخ : براساس نظريه مشهور دانشمندان علوم قرآني، آيات نخستين سوره علق که در مکه و در غار حرا نازل شده، اولين آيات نازل شده اند. درباره آخرين آيه نازل شده بين علما اختلاف است؛ ولي اکثر آنها اعتقاد دارند آخرين آيه اي که بر پيامبر (صلّي الله عليه و آله) نازل شد آيه 281 سوره بقره است و اتقوا يوما ترجعون فيه الي الله ...

پاسخ : بيشتر مفسران معتقدند: معيار مکي يا مدني بودن، زمان هجرت پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله) از مکه به مدينه است. هر سوره اي که پيش از هجرت نازل شده، مکي و هر سوره اي که پس از هجرت نازل شده، مدني به شمار مي رود؛ چه در مکه نازل شده باشد و چه در مدينه؛ مانند: آيه 3 سوره مائده : اليوم يئس الذين کفروا من دينکم فلا تخشوهم واخشون اليوم اکملت لکم دينکم ... که در مدينه نازل نشد؛ بلکه در غديرخم ( در حجه الوداع) بر پيامبر (صلّي الله عليه و آله) نازل شد؛ ولي از آيات مدني محسوب مي شود چرا که بعد از هجرت نازل شد. در نتيجه، براساس نظريه ياد شده، 86 سوره قرآن مکي و 28 سوره قرآن مدني است.

پاسخ : ملاک و معيار قطعي و دقيقي براي شناخت آيات و سوره هاي مکي و مدني در دست نيست؛ ولي مفسران و دانشمندان علوم قرآني، معيارهايي ارائه داده اند که مي تواند در سه محور خلاصه شود:1. با مراجعه با سياق آيه ها و سوره ها مي توان به مکي و مدني بودن آيات پي برد. بنابراين براي فهم اين نکته لازم است، شان نزول و تفسير آيه ديده شود. 2. با مراجعه به سخنان نقل شده از صحابه و تابعين صحابه پيامبر (صلّي الله عليه و آله) چون اينان از شاهدان نزول بوده و مي دانستند که چه آيه اي در چه زماني و در کجا نازل شده است. 3. از طريق ويژگي هاي آيات؛ چرا که از نظر محتوا هريک از آيات مکي و مدني داراي ويژگي هايي هستند.

پاسخ : آثار متعددي بر شناخت آيات و سوره هاي مکي و مدني مترتب است که مهمترين آنها عبارت است از:1. شناخت ناسخ و منسوخ: زيرا آيه متاخر، آيه متقدم را ( با وجود شرايط نسخ) منسوخ مي کند. 2. تفاوت معنايي در برخي واژه ها: مثلا واژه زکات در آيه هاي مکي به معناي کار مستحب يا هر کار خير و نيک و يا تزکيه و پاک سازي روح مي باشد؛ ولي زکات در آيه هاي مدني به معناي مصطلح است ( يعني زکات واجب؛ چرا که قانون زکات در مدينه مطرح شده است)3. شناخت و تشخيص آيات مکي و مدني، در شناسايي مراحل دعوت پيامبر (صلّي الله عليه و آله) و به دست آوردن خصوصيات روحي و اجتماعي مردم آن زمان و موانع مختلف فکري و اجتماعي موجود در مسير دعوت به اسلام نقش به سزايي دارد.

پاسخ : آيه به معناي علامت و نشانه است و در کاربرد قرآن گاه همين معنا ملاحظه شده است؛ از اين جهت هر آيه اي در قرآن، نشانه صدق و راستي آورنده آن و علامت عجز و ناتواني مخالفان و حاکي از جدايي آن آيه از آيه هاي قبل و بعد خود است. گاه از آيه به معجزه تعبير شده است؛ نظير آيه 145 سوره بقره. در برخي موارد، مخلوقات به نام آيات مورد توجه قرار گرفته اند؛ مانند آيه 133 سوره اعراف. حد و مرز هر يک از آيات قرآن، را پيامبراسلام (صلّي الله عليه و آله) مشخص فرموده است.

پاسخ : سبع المثاني، يکي از نام هاي سوره حمد است. سبع به معناي هفت و مثاني به معناي دوتاها است. از آن جا که اين سوره از هفت آيه تشکيل شده و در هر نماز واجب و مستحب دوبار خوانده مي شود، يا بنا به روايتي، دو بار(يک بار در مکه و يک بار در مدينه) نازل گرديده است، به آن سبع المثاني گفته مي شود. البته برخي نيز کل قرآن را مثاني و سبع را اشاره به هفت سوره بزرگ آغازين قرآن گرفته اند. در آيات قرآن، سوره حمد يک موهبت بزرگ به پيامبر معرفي شده، و در برابر کل قرآن قرار گرفته است. آن جا که مي فرمايد: (و لقد ءاتيناک سبعا من المثاني و القرآن العظيم) ما براي تو سوره حمد و قرآن عظيم داديم. قرآن، با تمام عظمتش در برابر سوره حمد قرار گرفته است. نزول دوبارآن نيز ممکن است به دليل اهميت فوق العاده و عظمت محتواي آن باشد. اين سوره فهرستي از مجموع محتواي قرآن است و در آن به موارد مهمي اشاره شده، مواردي چون : اشاراتي درباره خداوند و صفات او، معاد، شناخت و درخواست حرکت در راه حق و قبول حاکميت و ربوبيت و رحمانيت خدا، ابراز علاقه به ادامه راه اولياي خدا و بيزاري و انزجار از گمراهان و غضب شدگان.

پاسخ : معوذتين، به سوره هاي فلق و ناس مي گويند. علت نامگذاري اين دو سوره به اين نام ها، اين است که هر دو با قل اعوذ...؛ بگو: پناه مي برم... شروع مي شود. پيامبر اکرم نيز در حديثي، از اين دو سوره با عنوان معوذتان، ياد کرده و مي فرمايد: انزلت علي آيات لم ينزل مثلهن:المعودتان؛ آياتي بر من نازل شده که مانند آنها نازل نشده است و آنها دو سوره فلق و ناس هستند.